DANİŞMENDLİ KARACAKURT TÜRKMENLERİ

 

TÜRK KÜLTÜRÜNDE; “TURNA KUŞU” VE SEMAH ADI VERİLEN “TURNA OYUNU/TURNA SEMAHI”

(KARACAKURT TÜRKMENLERİNİN UNUTULAN DEĞERİ "TURNA OYUNU/TURNA SRMAHI")

Turna Kuşu: Türk kültür ve sembolizminde önemli bir yer tutar. Turna Kuşu, Türklerde;  yurt, sıla, göç, ayrılık, hasret, umut, müjde, kut, özlem, sevgi, Tanrı aşkı ve Ehli Beyt sevgisi sembolüdür.

Yine Türk Mitolojisinde Turnalar; “Ortaasya'da baharda gelip, kışın giden göçmen kuşlardan olduğu için haberci kuş. Bazan da, "Tanrının elçisi" gibi kabul görmüştür.” (B.Ögel,TM.S:553) (1)

Sibirya, Baykal Gölü'nün ve Yenisey Nehri'nin batısı, Buret ve Mal’ta bölgesindeki Arkeolojik kazılarda bulunan (MÖ.23.000-19.000) Mamut Fil Dişinden yapılmış “Turna kuşu” heykelleri

(Hermitage Müzesi)

Sibirya, Baykal Gölü'nün ve Yenisey Nehri'nin batısı, Buret ve Mal’ta bölgesindeki Arkeolojik kazılarda bulunan (MÖ.23.000-19.000) Mamut Fil Dişinden yapılmış “Turna kuşu” heykelleri

(Hermitage Müzesi)

https://www.donsmaps.com/malta.html#reference

Yakut Şaman/Kam/Oyun (manyak) kıyafetinde metal  Turna kuşu motifli plaka

(19.YY) Sibirya Şaman/Kam Davulu (Tüngür) üzerinde Turna ve benzeri kuş çizimleri  

Hakas Şaman(Kam Oyun) davulunda Kuş çizimi

Saka Yakut Şaman Ayininde Tahtadan Turna ve benzeri kuş figürleri (Yakut Bölge Müzesi koleksiyonunun fotoğraf 1870)

Şaman/Kam/Oyun Davulunda Turna Kuşu çizimi

“Altaylarda kutsal olarak görülen turna tellerinin şamana sırlı güçler verdiğine inanıldığı için bunlar şaman kıyafetlerinde kullanılmıştır (Eliade, 2014: 207-209). Tek eşli olması, eşini kaybettikten sonra sadakatinden ve vefasından dolayı tek başına yaşamını sürdürmesi turnayı Altay Türklerinde kutsal kabul edilen bir mitolojik motif seviyesine yükseltmiştir. Bunun yanında kimi çalışmalarda Türkistan'daki bazı Türk topluluklarının turnaya taptığı görüşlerine de yer verilmiştir. Başkurtlar tarafından samanyolunun, sürekli göç durumunda olan turna sürüsü olduğuna inanılmaktadır. Yine Başkurtlardan olan ve kutay (bir çeşit saz) çalmada usta bir delikanlının kutayı gökyüzüne götürdüğü ve kutayın gökyüzünde turnaya dönüştüğü inancı kabul edilmektedir.”(Akalın, 1993: 128, 144)(2)

Aşağıdaki resimde görüleceği üzere: Özbekistan Afrasyab Müzesi freskinde (duvar resminde) İskit Saka Türk Kağanı Alper Tunga öncülüğünde Türkler; Turnalarla göç etmekte veyahut sefere gitmekte.

“Eski Türk Kültür ve Gök-Tanrı İnancında:

İnsanların iyi ve kötü olmalarının tabiî bir sonucu, insan ruhunun da “yaruk” (parlak, aydınlık) ve “kararıg” olmak üzere iki yönünün bulunduğu­na inanılmaktaydı (Esin, 2001: 51). Ölümden sonra, “kararıg” ruh yeral­tına giderken “yaruk” ruh, buhar olup gökyüzüne uçmaya çalışmaktaydı. Ruh, bazen de “turna” şekline girerek göğe uçuyordu (Esin, 2001: 51). Kutsal olan ata ruhunun kaplan gibi bir güç tarafından kapılmasını önlemek için, ölümün simgesi olan kuzeye doğru dö­nülerek ruh geri çağrılmaktaydı. Bu tören, uzakta ölenler için de yapılmak­taydı (Esin, 2001: 51). “Buhar olup” ya da “turna şekline girip” gökyüzüne uçan ruh, geri çağrıldığında da muhte­melen yine “buhar” veya “turna” ola­rak dönmekteydi. Pek çok araştırmacının kay­nak olarak kullandığı İbn Fadlan Seyâhatnâmesi’nde, “Başkurtlardan bazılarının ayıya, bazılarının balık­lara, bazılarınında turna kuşlarına taptıklarına dair” kayıtlar bulunmak­tadır (Roux 2005: 90). Seyyah, Baş­kurtların “turna kuşlarına tapındıkla­rını” söylemekte ve nedenini de şöyle açıklamaktadır: “Başarısız bir dövüş­ten sonra Başkurtlar tam bir bozguna uğramışken turna kuşları çığlıklar atarak galiplerin ardından gider. On­lar da pusuya düştüklerini sanıp kaç­maya başlar…” (Roux, 2005: 131)

Bazı kaynaklarda 849 yılın­da öldüğü belirtilen, ancak Roux’un 840’ta öldüğünü söylediği El Medinî de, “Türklerin becerikli bir ordu ön­derinde on hayvanın özelliklerinin bulunmasını istediklerini, bu on hay­vanın arasında da turnanın uyanıklığı temsil ettiğini” söylemektedir. (Roux, 2005: 228-229)Türk dilinin uzak lehçelerinden biri, bilindiği gibi Yakutçadır. Yakutça ana dilden tarihin bilinemeyen devir­lerinde ayrılmıştır. Bu durum Yakut­ların da ana kitleden (yani Türk mille­tinden) çok eski zamanlarda ayrılmış olmasının sonucudur. Yakutlar, bu­gün İslam dinine geçmeyen Türk boy­larından biridir. Yakutlarda, turnanın eski Türk kültüründeki konumunu muhafaza ettiği anlaşılmaktadır. Me­sela, turnanın “Saha Cumhuriyeti Mom rayonu armasında yer aldığı” bi­linmektedir (Duranlı, 2010: 148). Aynı şekilde, “Bir Saha için turna kuşunu öldürmek veya yuvasını bozmak trajik sonuçları olabilecek büyük bir günah olarak görülmektedir” (Duranlı, 2010: 149). Saha (Yakut) büyü masallarında da “Kahramanın düşmana kurduğu tuzaklarda, turna balığıyla birlikte turna yumurtası da kullanılmaktadır” (Duranlı, 2010: 156,180) Yakutlarda, turna-şamanlardan da söz edilmekte­dir (Roux, 2005: 95).Altay Türkleri arasında kutsal kabul edilen kuşlardan biri, turnadır. Eşli ve eşine sadık kuşlardan biri olan turnanın öldürülmesi kesinlikle ya­saktır (Yamaeva vd. 1994: 353).Çular döneminde ruhun gökyüzü­ne “buhar” yanında “turna” olarak da uçtuğu inancı, biraz değişikliğe uğra­yarak “turna bedenine, turna donuna girmek” şeklinde, Müslüman olmayan bazı Türk topluluklarında da, İslamiyeti kabul edenler arasında da devam etmiştir. Mesela, “Yakutlar, üçüncü gökte bir tanrının göçmen kuşları top­layıp bir topluluk kurduğunu anlatır­lar. Yedi genç kadın ve kızları, insan olmak ve çocuk doğurmak üzere tur­na kuşu biçiminde dünyaya inerler” (Roux, 2005: 336-337). 1822 yılındaki bir kayda göre, Yakutlarda, boyların hem koruyucusu hem de atası olan kutsal varlıklar arasında turna da bu­lunmaktaydı (Roux, 2005: 375).(3)

Ulu Türk Bilge Eren Piri Türkistan Ahmed Yesevi ekolü ile şekillenen Türk Alevi Bektaşî kültüründe; Turna; Erenlik, Esenlik, Tanrı Aşkı ve Ehli Beyt sevgisi sembolü olarak yüceltilmiştir. 

Piri Türkistan Ahmed Yesevi ve Horasan Erenleri olarak bilinen Hacı Bektaş’ta dahil Yesevi ekolündeki Türk Bilge Alp Erenler Turna donuna bürünerek şekil değiştirerek birbirleriyle irtibat kurmuştur. Don değiştirme ve hayvan şekline bürünme motifi İslam öncesi Türk Kam(Şaman) kültürünün, İslam sonrası; Ermiş, Eren kültürüne evrilerek yaşatılmasıdır. (4-5)

(MS 6.-7.YY)  Batı Sibirya'daki Tom Nehri'nin sol kıyısında bulunan Cherdashnyi Log-3'ün mezar höyüğü kurganında bulunan bağdaş kurmuş oturur vaziyetteki Türk Alp Tarkan başında Kartal (don değiştirme figürü) bronz pektoral (Seversk Müzesi)

Hacı Bektaş Velayetnamesinde bu durum şöyle anlatılmaktadır.

"O esnada Horasan evliyaları benzersiz bir topluluk oluşturur. Hoca Ahmed de gelsin bu topluluğumuzda hazır olsun dediler. Yedi eri veliye gönderirler. Turna şekline bürünüp sonra giderler Bu durum önceden Hoca'ya malum olur. O amelleri güzel olan, dervişlere dedi. Horasan erenlerinden yola gidenler bir topluluk istediler. Yedisi şekil ve suretlerini değiştirerek bizi de şimdi davet ederler. Hızlıca kanat açarak gelirler. Biz de karşıdan uçarak gidelim. Şeyh o anda birçok sırdaş aldı. Turna şekline girip uçuşurlar. Semerkant sınırına varıp, o yerde büyük bir nehir de vardı. O yerde birbirlerine erişir. Erenlerdir tanışıp görüşürler. O yedi rağbet edilmiş kişi şeyhe menkıbeler anlatırlar, acizliklerini bildirirler. Ey erlerin uğurlu seyidi! Bize uzak yolu yakın ettin, dedi. O yerde sohbet ederken ansızın, O kalbi uyanık pir ve mürşit... Yani hoca oradan geçerken, sonra aşağıdaki ırmağa baktı. O zaman bir tüccar suya geldiği için, geçeyim derken onu su aldı. Bütün mal ve kumaşı, davar ve hayvanlarından her ne varsa suya gider. O zaman tüccar, ey gizli saklı her şeyi bilen! Diye dua etti. Âlemin velisi, Hakk'ın bilginleri! Bana, sudan kurtuluşu verin, medet! Ki malımın yarısı size adak olsun. Bize yar ve yardımcı olun, ne olur. Hoca Ahmed o gamda olana erişti, o anda velayet elini sundu. O tüccara orada çare kıldı. Bütün malını alıp kenara koydu. Hem erenler ile de kolayca indiler. Hepsi yine bir insan şekline döndüler. Tüccar onları baştanbaşa görür, gelip dualarını sundu, baş koydu. Mal ve altın ile gümüşten her ne varsa hepsini ikiye böldü. O, bir kısmını Hoca'ya verdiği için, sonunda şeyh hazretleri de kabul eder. Tüccar geriye kalanı alıp sevinir. Himmetle evine doğru gider. Erenler de Horasan'a gelirler. Horasan erleri sevinçli olurlar. Hepsi hocayı karşılayıp hizmet ederler; ikramda bulunup saygı gösterirler. O güzel vasf olunmuş, onlara buyurdu, o malı orada harcadılar. Örtülmüş şeyh nice gün orada kaldı. O bir gün erenlerden destur alır. Hoca evine dönüşü emretti. Yine Türkistan iline erişti." (Kardaş, Sedat. (2018)(6)

“Mançu dilinde oynayan, zıplayan' anlamına

gelen saman sözcüğü, Yakutlar'da oyun, Moğollar'da bügü, bögü (buge, bü) ve

udagan (karş. Buryatça udayan, Yakutça udoyan: kadın şaman), Türkçe-Tatarca

kam (Altayca kam, gam, Moğolca kami), Kırgız ve Kazaklar'da bakşı sözcüğü ile

ifade edilir”… (Oyun adı verilen Türk Şaman/Kamların) “Kendinden geçerek yaratılan coşkunluk durumu, hayvan hareketlerinden oluşan dans figürleri teatral öğelerdir. Davulu ve şarkısı ile eşlik ettiği ayininde o hem ozan, hem de oyuncudur…Bu teatral öğelerin bir kısmını dönüşmüş olarak Alevi-Bektaşi geleneği içinde görmek mümkündür.”(7)

“Semah dönme” ritüeli köken olarak; Turnaların Oyunundan (dansından) doğmuştur. Türk Şaman/Kam geleneğinde Şamanın diğer adı da (Saka Yakut Türkçesinde) Oyun’dur. Türk Şaman/Kamların Tanrıdan kut almak, göksel aleme ulaşmak için ateş etrafında esirerek dönmesi, dans etmesi Türk Halk Oyunlarının kökenini oluşturmuştur. Tanrıdan kut alma ritüeli Kutlama, Saka Yakut Türklerinde Oyun olarak adlandırılan Şamanın dansı da “Türk Halk Oyunu”na dönüşmüştür. (Konu ile ilgili TÜRK KÜLTÜRÜNDE; "HALAY, OYUN VE KUTLAMA adlı makalem okunabilir.)(8)

Oyun adı verilen Saka Yakut Şaman geleneğindrn olsa gerek Türkiye Türkçesinde: Müzik ve Türkü eşliğinde yapılan hareketlerin bütünü “Oyun” sözcüğü ile tanımlanmaktadır. Yine tüm Türk dil ve lehçelerinde Oyun ve Turna sözcüğüne rastlanmaktadır. (9)

Kuşlar, ayinlerde şamanın suretine girdiği hayvanlar arasında yer almaktadır. (Çoruhlu, 1995: 53, 58).(10) Yine Şaman kıyafetlerinde kuş tüyleri ve motifleri kullanılmaktadır.(11)

Altay Dağları Karakol Kurganında (mezar yapısında) bulunan (MÖ 3000-2500 arasına tarihlenen) üzerinde kuş donuna girmiş kanatlı insan çizimleri bulunan (ölüm, uçmağa varmak, ruh göçünü anlatan veyahut bununla bağlantılı şaman/kam ayini ritüelini tasvir eden) resimli taşlar

Açıklama:Eski Türk Gök-Tanrı inancında varlıkların var oldukları; Yeryüzü, Yeraltı ve Gökyüzü olmak üzere üç varlık alemi mevcuttur.

Yeryüzü, yaşamakta olduğumuz Dünya alemidir. Yeraltı alemi; kötü ruhların ve kötü varlıkların yurdudur. Erlik Han yeraltı aleminin efendisidir; Albastılar,Körmüsler, kötü ruhlar burada yaşar ve dünyada kötülük yapan ölen insanların ruhları veyahut kayıp ruhlar burada azap çeker.

Gök-Yüzü alemi ise; Tanrı Katı ve Ulu ruhların bulunduğu, iyi insanların öldükten sonra eriştikleri Ata ve Ana ruhlarının bulunduğu alemdir. Buna (iyi ruhlar uçarak/yükselerek eriştiği için) uçmak'ta denilmiştir.

Oyun oynayan Turna kuşları

Kuş kostümü (Manyak kıyafetli) ritüel yapan Şaman/Kam

(Kuş donuna bürünmek tasviri)

Bir Şamanın yaptığı Göksel yolculuğu anlattığı çizim (Yakut Şamanlığı /Gavriil Vasilyeviç Ksenefontov/ Kömen Yayınevi)

Türk halk oyunlarının en önemli kaynağını Şamanlık dönemi Türk kültürü teşkil etmektedir. Eski çağlarda, Şaman geleneklerinin etkin olduğu Türk boylarında Tanrı katına ulaşabilmek için göklere yükselmek isteyen şamanlar, hayvanlara… benzemeye çalışırlardı. Buna bağlı olarak da şamanların törenlerdeki oyunları, genellikle hayvanı taklit eden figürlerden meydana gelmekteydi. Şamanın bu tür taklitli oyunlarının en önemli hedefi ise taklidi yapılan hayvanların üstün yeteneklerini elde etmekti. Şaman dans aracılığıyla taklidini yaptığı hayvanla birleşmeye ve onunla aynılaşmaya çalışır; hatta bir insan-hayvan olmayı amaçlardı. Çünkü böyle bir birlik, kişinin çoğunlukla taklidi yapılan hayvanın gücüne sahip olması anlamına gelir (Harner, 1999, s. 96).(12)

Hakasya, Doğu Türkistan, Türkmenistan başta olmak üzere bir çok Türk elimizde Semah adı verilen Tanrıdan kut almak için yapılan kutlama dansı “Turna Oyunu” hala yaşatılmakta ve oynanmaktadır. Yine aynı şekilde Türkiyeden Balkanlara Türk Alevi Bektaşi Kültüründe “Turna Oyunu”; “Turna Semahı” olarak yaşatılmakta, dini bir ritüel, ibadet şekli olarak uygulanmaktadır.

Turna kuşlarının kanat çırpma şekilleri ve dans hareketlerinden esinlenen Hakasya,Doğu Türkistan, Türkmenistan başta olmak üzere Türk Dünyasında hala yaşatılmakta olan “Turna Oyunu”, aynı kökenden geldiği için Türk Alevi Bektaşi kültüründe: “Semah,Turna Semahı” olarak adlandırılmakta ve ortak özellikler göstermektedir. 

Aşağıdaki görsel videolardan ve resimlerden de bu ortak kültürel ögeler ve hareketler görülecektir.

(Video: https://youtu.be/NKzwj836uCg?si=R-7XYjQZiXxISAd2 )

Hakasya Türklerinde: Turna Oyunu 

Doğu Türkistan Uygur Türklerinde: Turna Oyunu diğer adıyla Turna Semahı

Türkmenistan Türklerinde: Turna Oyunu diğer adıyla Turna Semahı

Türkiyede yaşayan; Tahtacı Türkmenleri ve Alevi Bektaşi inancına sahip Türklerde: Turna Oyunu diğer adıyla Turna Semahı

Bulgaristan ve Balkanlarda yaşayan Alevi Bektaşi inancına sahip Türklerde: Turna Oyunu diğer adıyla Turna Semahı

Türk Ozan Karacaoğlan’dan Pir Sultan Abdal'a değin Ozan ve Aşıklarımız Türk Halk Türkülerinde Turna’yı; Yurt, sıla, göç, ayrılık, hasret, umut, müjde, kut, özlem, aşk, sevgiliye duyulan arzu, erenlik, esenlik, Tanrı Aşkı ve Ehli Beyt sevgisi sembolü olarak kullanılmışlardır.

Örnek vermek gerekirse:

-Ozan Karacaoğlan Türküsü: 

Turna Semahı

Gine dertli dertli iniliyorsun,

Sarı durnam sinem yaralandı mı.

Hiç el değmeden de iniliyorsun.

Sari durnam sinem yaralandı mı,

Yoksa ciğerlerin parelendi mi.

Yoksa sana ya düzen mi düzdüler,

Perdelerin tel tel edip üzdüler.

Tellerini sırmadan mi süzdüler.

Allı da durnam,telli de durnam,

Sinem de yarelendi mi.

Yoksa ciğerlerin parelendi mi.

Havayı ey deli gönül havayı

Ay doğmadan şavkı dutmuş ovayı

Türkmen kızı gater etmiş mayayı

Çekip gider bir gözleri sürmeli

Kuru kütük yanmayınca tütermi

Ak gerdanda çifte benler bitermi

Vakti gelmeyince bülbül ötermi

Ötüp gider bir gözleri sürmeli

Dere kenarında yerler hurmayı

Kılavuz ederler telli durnayı

Ak göğsün üstünde ilik düğmeyi

Çözüp gider bir gözleri sürmeli.

Karacoğlan der ki geçti ne fayda,

Bir vefa kalmadı ok ile yayda.

Türk Ozan Karacaoğlan

***

Pir Sultan Abdal Türküsü:

Ötme Turnam Ötme Gönül Hoş Değil

Çevrilip çevrilip üstü yanımdan

Ötme turnam ötme gönlüm hoş değil

Benim derdim yeter bir de sen katma

Ötme turnam ötme gönül hoş değil

Bir sağlık yeğ imiş dünya varından

Nice vazgeleyim zülfün telinden

Ayrı düştüm ol Şah'ımın ilinden

Ötme turnam ötme gönül hoş değil

Bakmaz mısın akan suyun coşkuna

İn havadan otur gönlüm köşküne

Seni beni yaradanın aşkına

Ötme turnam ötme gönül hoş değil

Pir Sultan'ım eydür kestin amanım

Bulamazsın bencileyin tamamın

Seversen Ali'yi On İki İmam'ın

Ötme turnam ötme gönül hoş değil

…

Aramıza düştü ayrılık tozu

Buyumuş başımıza yazılan yazı

Bağrımızı deldi turna avazı

Sivas göllerine iner Şah deyü 

…

Havanın yüzünde sema tutarken

Âb-ı kevser şarabından içerken

Muhammed gül-ü reyhanın seçerken

Turnalar Ali'mi görmediniz mi

Havanın yüzünde sema tutarken

Âb-ı kevser şarabından içerken

Muhammed gül-ü reyhanın seçerken

Turnalar Ali'mi görmediniz mi

…

Sabahtan cemalin seyran eyledim

Gönüller perişan elinden Turnam

Nice bir beklersin gurbet illerde

Hiç bilir yok mu halinden Turnam

Tiğ-i gamzelerin misk ile kokmaz

Yar ala gözlerin hışm ile bakmaz

Cemalin görene Cennet gerekmez

Güneş midir doğdu yüzünden Turnam

Kemhalar geyinip zünnar bağlanmaz

Eser seher yeli teli ırganmaz

Sen gidende deli gönül eğlenmez

Bergüzar ver zülfün telinden Turnam

Sen seher yelisin gider gelmezsin

Gelirsen de bana baki kalmazsın

Seni uçuranlar murat almasın

Seni kim uçurdu gölünden Turnam

Abdal Pir Sultan'ım cemalin güzel

Aradın bulmadın bir hayır yazar

Şimdi senin ismin Cenneti gezer

Kalma bizim için yolundan Turnam

(Türk Ozan Pir Sultan Abdal)

***

Osmanlı Döneminde aşırı güçlenmeleri nedeniyle kendilerine ileride tehdit olacağı düşünülerek Rakka'ya sürgün edilen; Oğuzların Bozok Yıldızhan koluna bağlı Beğdilli boyu Danişmendli Karaca Kurt Türkmenlerine ait Rakka'ya sürgün ve acem ellerine göçün anlatıldığı Türk Ozan Budala'nın Türk Halk Türküsünde Turna ve Semah motifi ayrılık ve hasret acısı olarak işlenir:

Padişahtan ferman geldi nidelim

Göç çekelim Irakka'ya gidelim

Yaylam seni kime emanet edelim

Firuz Beğ Acem'e gitti durnalar

Seherde avazın bağrımı deler

Durnamın kanadı kırılmış kanar

Kaldırmış başını gurbete konar

Firuz Beğ Acem'e gitti durnalar

Başımıza geldi böyle felaket

Çekilen acıyı neylesin devlet

Yurdumu beklesin oğlum Muhammed

Firuz Beğ Acem'e göçtü durnalar

Yozulmuş aşiret çekilir gider

Zalha kadın giymiş gam ile keder

Kurd Karaca öldü kırıldı kemer

Firuz Beğ Aceme göçtü durnalar

Çağrışı çağrışı yayladan inin

Aynoloza bir semah dönün

Beğden izin geldi koruya konun

Firuz Beğ Acem'e gitti durnalar

Benden selam söylen Keskin eline

Güzel Kırşehir'e Malya Çölüne

Kırlangıç eteği Seyfe Gölüne

Firuz Beğ Acem'e göçtü durnalar

Bizi böyle eden muraz almasın

Çıkarsın alları kara bağlasın

Süleyman derdini kime söylesin

Firuz Beğ Acem'e göçtü durnalar

Seksen bin haneyle isyan edince

Anadolu benim derdi Beğdili

Kadıoğluyla Yusuf Paşa gelince

Paylı Mamalı'yı vurdu Beğdili

Kara bayrak salak kanlı salaca

Aşiretin ucu vardı Maraş'a

Yetişti imdada beğ Kurd Karaca

Zorunan yollara durdu Beğdili

Davullar döğündü çekildi sancak

Koç yiğit atma bağlandı ponçak

Deveci Ali öldü kırıldı kolçak

Eylenip Colap'ta kaldı Beğdili

Karacayurt Beğdilinin obası

Mürsel Beyim, Kenan Beyin dedesi

Topal Yusuf Paşa Haktan bulası

Suçumuz ne diye sordu Beğdili

Ali Beyim on batman gürz atardı

Kurd Karaca bir orduya yeterdi

Cerid Bekir al kanlara katardı

Nice alayları yardı Beğdili

Suluca Karahöyük belli yurtları

Aldı beni Beğdili'nin dertleri

Çöle düştü Beğdili'nin kurtları

Rakka çölünün kurdu Beğdili

Taylı uğrun uğrun çaldı kalemi

Urbanoğlu Yusuf Paşa gulamı

Beğdili'nin namı tuttu alemi

Göçünen Rakka'ya vardı Beğdili

Budala'm der ne olacak halimiz

Arayerde telef oldu elimiz

Bundan sonra Rakka'dır yolumuz

Rakka'ya sürgün oldu Beğdili

Akça kuğum göçtü mola çöllere

Kıranlar mı girdi bizim ellere

Bir fitneden düştük tozlu yollara

Ara yerde telef oldu mal kuğu

Şu Dinek Dağı'nın baharı yazı

Ötüşür çığrışır Seyfe'nin kazı

Ne yaman ağlattı Edna Bey bizi

Firuz Beyim nerde kaldı duy kuğu

Badilli de katil kuvvet bezince

Osmanlı da fermanını yazınca

Yusuf Paşa suçsuzları ezince

Bu dertlere dayanamam ben kuğu

Şahin Beyim kimler konsun yurduna

Hayıf oldu Kurd Karaca merdine

Hiç bakmasın şu Mamalı ardına

Meşveretle yad ellere kon kuğu

Seksen bin haneden vebal alındı

Sürüldü aşiret iskan olundu

Köçekli beyleri suçlu bilindi

Cerit eli perakende can kuğu

Kadıoğluyla Yusuf Paşa geldiler

Karı-kızı çoluk çocuk kırdılar

Badili'yi Irakka'ya sürdüler

Mesken tutup Irakka'da kal kuğu

Budala'm derdini kime söylüyor

Aşiretler hep yas tutup ağlıyor

Zalim düşman seviniyor gülüyor

Hiç bu derde dayanılmaz can kuğu

(Türk Ozan Budala)

***

Osmanlının Anadoluda güçlenen Türkmen aşiretlere karşı uyguladığı sürgün politikasından Oğuzların Bozok Yıldızhan Avşar boyu da nasibini almış bu durum Türk Ozan Dadaloğlu'nun şiirlerine de yansımıştır:

Yükseklerde şahin gibi süzülür

Enginlerde turna gibi düzülür

Haçan dostu ansam gönlüm üzülür

Şimdi döndüm düzen tutmaz tele ben

…

Aşağıdan iskan evi gelince

Sararıp da gül benzimiz solunca

Malım mülküm seyfi gözlüm kalınca

Kaypak Osmanlılar size aman mı?

Aşağıdan iskan evi geliyor

Bezirganlar koç yiğide gülüyor

Kitabın dediği günler oluyor

Yoksa devir döndü ahir zaman mı?

Aşağıda akça çağın ötünce

Katar başı mayaların sökünce

Şahtan ferman Türkmen ile göçünce

Daha da hey Osmanlı'ya aman mı?

....

Avşarlara oyun edip sürdüler

Döneklere rütbe geldi duydun mu

Türkmenleri top- tüfek kırdılar

Ermeni'den casus oldu duydun mu

Boş kaldı yaylalar sürüsüz dağlar

Yıkıldı obalar analar ağlar

Bozoklu denilen yerdeki beyler

Göçmenleri soyuyormuş duydun mu

Cerit avşar birleşip de göçelim

Seyfe gölün soğuk suyun içelim

Kalmış ise dost ve yaren seçelim

Her bir taraf düşman olmuş duydun mu

Aşa aşa Çiçekdağı yol ettim

Kırşehir'geçip vadiye girdim

Yeşiller içinde bir belde gördüm

Muhaciri seviyorlar duydun mu

Dadaloğlu der ki dağıldık bittik

Gurbet ellerinde perişan olduk

Atları sürüyü söyleyin nittik

Bomboş geldik şu Kaman'a duydun mu

Türk Ozan Dadaloğlu 

***

Türk Halk Türkülerimizde Turna kuşu sıklıkla kullanılan sembollerdendir:

 

Bir çift Turna gördüm gölde yorulmuş

Avcı vurmuş kanatları kırılmış

O da benim gibi yarden ayrılmış

Ben mahkumum avcı değilim durnalar

(Muharrem Ertaş) 

***

"Turna Kuşu" Türkülerimizde; yurt, sıla, göç, ayrılık, hasret, umut, müjde, kut, özlem, sevgi  aşk, sevgiliye duyulan arzu, erenlik, esenlik, Tanrı Aşkı ve Ehli Beyt sevgisi sembolüdür.

Yeşil başlı telli durnam

Şimdi bizim elden uçtu

Aklımı başımdan aldı

Gitti başka göle düştü

Bir yar sevdim içerimden

Kan damlıyor gözlerimden

Nazlı yar gitti elimden

O da gurbet ele düştü

Seher yeri gül dağıtır

Gönül aşkın budağıdır

Yel eser zülfün dağıdır

Şimdi fırsat ele düştü

Dünya kadar olsun malın

Mevlâ’m artırsın kemalin

Güneş yüzün mah cemalin

Yazık dilden dile düştü

Bir zaman çekerim yası

Yüreğimden gitmez pası

Onulmaz aşkın yarası

Altın kemer bele düştü

Yoluna koymuşum canı

Seversen İncil Furkan’ı

Kerem sevdi Aslı Han’ı

O da gurbet ele düştü

(Aşık Kerem)

***

Uyurken üstüme geldi erenler

Gafil aç gözünü haydi uyan dediler

Serseri kalma şu cihan içinde

Yürü bir gerçeğe ey can dediler

Turnalar turnalar telli turnalar

Samah dönenlerde çarha girenler

Şah dan bir elma geldi elma ne güzel elma

İçi turunç dişi turunç ne güzel elma

Eğlenin turnalar ben de varayım

Haber salalım yoldaş olalım

Uyandım gafletten açtım gözümü

Kulak verdim canım döndüm yüzümü

Bir ayrılık çöktü kara yazımı

Şimdi bir gerçeğe yürü dediler

Pîr Sultan Abdalım düşmüş er sevdasına

Âşıklar düşmesin el sevdasına

Bir nazar kılmışım kalbim pasına

Eğer âşık isen üryan dediler

(Ulu Türk Ozan Pir Sultan Abdal )

***

Gökyüzünde bölük bölük Turnalar 

Yok mu insafınız aldı dert beni

Başım alıp nerelere gideyim

Mecnun gibi çöle saldı dert beni

Bu dert beniminen verdi el ele

Çok çalıştım konamadım bir dala

Geydirdim guşattım verdim dellala

Satılmadı gine buldu dert beni

Geldi beniminen inad oturdu

Aşkın ateşini bağrıma goydu

Keskin gılıcını sineme vurdu

Eyvah bölük bölük böldü dert beni

(Aşık Muharrem Ertaş)

***

Gökyüzünde bölük bölük turnalar

Leyli leyli turnalar, turnalar hey, turnalar hey, turnalar hey

Nerededir meskeniniz eliniz

Eliniz, eliniz

Bir name yazayım yare götürün

Leyli leyli götürün, götürün hey, götürün hey, götürün

Uğrar mı dost eliniz yolunuz, yolunuz, yolunuz

Telli turnam gök yüzünün gülüdür

Leyli leyli gülüdür, gülüdür hey, gülüdür hey, gülüdür

Işık kondu can bağdat elidir

Elidir, elidir

Gözüm yaşın mahramalar çürüdür

Leyli leyli çürüdür, çürüdür hey, çürüdür hey, çürüdür

Aşamazsan telli turnam dön geri

Dön geri, dön geri

Aşamazsan telli turnam dön geri

Dön geri, dön geri

Türk Halk Türküsü 

(Aşık Musa Aslan)

***

Turnalar

Pervaz vurup arş yüzünden dönünce

Dinlen tarif edem yolu turnalar

Hidayet Mevladan kalkın deyince

Gözetleyin sağı solu turnalar

Varıncağız Amasya'nın üstüne

Secde kılın Hamdullah'ın postuna

Damanına, dergahına, destine

Ezelden demişiz beli turnalar

Hamdullahtır gerçeklerin şahbazı

Çağrışın Mevla'ya açın pervazı

Ali Pir Civan'a kılın niyazı

Temaşa eyleyin eri turnalar

Ol Niyaz Baba'ya bir niyaz eylen

Toprağı kimyadır yükleri taylan

Çal Dede Sultana ahvali söylen

Hoş mızrak tutar eli turnalar

Durmayın Çetmi'de açın pervazı

Emirce sultana kılın niyazı

Hacıköyde şehitlerin şahbazı

Anın da bir ismi Deli turnalar

Merzifon'dan seyreyleyin obayı

Kılavuz eyleyin bad·i sabayı

Hem ziyaret edin Piri Babayı

Hoştur o sultanın hali turnalar

Giderken uğrayın Balım Sultana

Sıdkile yalvarın erler uyana

Özleri bağlayın al·i imrana

Kudretten uzundur kolu turnalar

İn Harız köyüne seyret didara

Bizim için selam söylen o yara

Sürün yüzünüzü Çıkan Pınar'a

Onun ab·i zemzem gölü turnalar

Orda zikreyleyin gani Huda'yı

Doldurun zemzemi için badeyi

Görmeden geçmeyin Göğce Dede'yi

Bekler memleketi il'i turnalar

Nacaklı'da görün koca sultanı

Kudretten açılır gülü gülşanı

Akar çeşmeleri hoştur seyranı

Türlü meyve verir dalı turnalar

Mualladan görün Kandil Baba'yı

Ziyaret eyleyin alın duayı

Pervaz vurup seyreyleyin Kovay'ı

Ora muhabbetin yeri turnalar

Kov ay' dan geçince doğru bir rahtır

Açılır gülleri yeri mübahtır

Hasan Dede derler hoş nazargahtır

Kuşları var hoştur dili turnalar

Harmana varınca seyret gül-ab'ı

Başında bekliyor çifte arabı

Ağca dede ile Elvan Çelebi

Estirir poyrazı yeli turnalar

Kuşsavar üstünden aşınca heman

Uğraman Çorum'a adamı yaman

Ömert'ten geçince Garipçe Sultan

Garip garip söyler dili turnalar

Bir gececik yatın Kırklar Dağında

Bülbül öter bahçesinde bağında

Açın kanatları seher çağında

Seyredin ülkeyi il'i turnalar

Çıkın arş yüzüne yüceden dönün

Hüseyin Gazi'ye varınca konun

Zemzem ü Kevserdir gölünde yunun

Bağlan o sultana beli turnalar

Bundan öte gideceğin Bozok'tur

Baharın hasbahçesi hublan çoktur

Güzeli, mihmandar emsali yoktur

Onlar tarif eder yolu turnalar

Eğer düşerseniz Malya çölüne

Niyaz kılın Otman Baba beline

Konun Çilehane, Seyfe gölüne

Kudretten akmakta balı turnalar

Yükseğinden seyreyleyin inişe

Dostun Kahvecisi Ali Derviş'e

Muradım, maksudum arzum hemişe

Hünkar Hacı Bektaş Veli turnalar

Sürün yüzünüzü Hazret i Pir'e

Şah Balım Sultan dertlere çare

Nur-i Feyzullah'tır bir kaşı kare

Irgalanır zülfün teli turnalar

Çeşmesinden ab-i hayat içilir

Üstümüze nur-i rahmet saçılır

Lale, sünbül, gül-ü reyhan açılır

Solmaz has bahçenin gülü turnalar

Bahçenizde garip garip öteyim

Matahınu müşteriye satayım

Hasta düştüm şu Hanz'da yatayım

Sorun her ahvali, hali turnalar

Hamdülilliih gören çeker mi yası

Bektaş-i Mehemmed mülkin ihyası

Nur-i Cemaleddin hubların hası

Pervane ol yarin kulu turnalar

(Aşık Pervane Sıdkı Baba)

(13)

***

Bir Çift Turna

Bir çift turna gördüm durur dallarda

Seversen Mevla'yı kalma yollarda

Sizi bekleyen var bizim ellerde

Bizim ele doğru gidin turnalar 

Turnam dertli öttün, derdimi deştin

El vurdun, yaremin başını açtın

Eşinden mi ayrıldın, yolun mu şaştın

Doğru bir köye gidin turnalar

Fazla gitmen bizim köye varınca

Selâm söylen eşe dosta sorunca

Sağ selâmet menziline varınca

Benden yare selâm edin turnalar

(Yozgat yöresi Halk Türküsü)

***

Alli Turnam

Alli turnam bizim ele varırsan

Şeker söyle kaymak söyle bal söyle

Gülüm gülüm kırıldı kolum

Tutmuyor elim turnalar hey

Ah gülüm gülüm yar gülüm gülüm

Kız gülüm gülüm turnalar hey

Eğer bizi sual eden olursa

Boynu bükük benzi soluk yar söyle

Gülüm gülüm kırıldı kolum

Tutmuyor elim turnalar hey

Ah gülüm gülüm yar gülüm gülüm

Kız gülüm gülüm turnalar hey

Alli turnam ne gezersin havada

Arabam kırıldı kaldım burada

Gülüm gülüm kırıldı kolum

Tutmuyor elim turnalar hey

Ah gülüm gülüm yar gülüm gülüm

(Keskinli Hacı Taşan)

***

Garip Turna

"Garip turna bizi senden sorana

Şimdi bir yavruya kuldur diyesin

Aşkın zincirini takmış boynuna

Devr içinde Mecnun oldur diyesin

Gece gündüz ağlar hiç bir dem gülmez

Unutmuş eşini dostunu bilmez

Sevmiş bir güzeli artık vazgelmez

Aşık olmak müşkül haldir diyesin

Terkeylemiş eşi ile dostunu

Abdal olmuş eğne almış postunu

Gelen geçen çiğner oldu üstünü

Ayaklar altında yoldur diyesin

A zalim engeller yolumu bağlar

Yarimin hasreti ciğerim dağlar

Ab-ı revan olmuş durmayıp çağlar

Şol akan yaşları seldir diyesin

Gevheri der bilmem ben ne olduğum

Gurbet illerinde durup kaldığım

Aceplemem beyim şimdi solduğum

Bülbülün mekânı güldür diyesin" 

(Aşık Gevheri)

***

Dost Eline Giden Turna

Dost eline giden turna

Bekle kelamı kelamı

Uğrar isen yar yanına

Eyle selâmı selâmı

Kement olmuş zülfün bize

Ela gözler süze süze

Yazılmıştır alnımıza

Hasret kalemi kalemi

Hey ağalar hey gaziler

Yürekte yaram sızılar

Gönül yarini arzular

Bilmez ırağı ırağı

Sefil bülbül dalda ötmez

Dost hayali serden gitmez

Yarama hiç melhem tutmaz

Gezek alemi alemi

Emrah der ki burdan gitsem

Birgün evvel yare yetsem

Yar elinden bade içsem

O gün ola mı ola mı" 

(Erzurumlu Emrah)

***

Katar Katar Giden Turnalar

Katar katar olmuş giden turnalar

Sizler bilirsiniz hallerimizi

Silada sevdiğim öz anam atam

Daha gözlemesin yollarımızı

Pişirir kebabı meze ederler

Artırır az derdim taze ederler

Gündüz akşama dek ceza ederler

Akşam da bağlarlar ellerimizi

Ben de Emrah idim kendi ilime

Şahin kuşu kondururdum koluma

İpek şedde kuşanırdım belime

Şimdi kendir sıkar kollarımızı 

(Ercişli Emrah)

***

Telli Turnam

"Telli turnam selâm götür,

Sevgilimin diyarına

Üzülmesin ağlamasın,

Belki gelirim yarına, cananıma

Hasret kimseye kalmasın,

Sevdalılar ayrılmasın,

Ben yandım eller yanmasın

Sevdanın aşkın narına, cananıma

Gönüle hasret yazıldı,

Sevgiye mezar kazıldı,

İki damla yaş süzüldü

Gözlerimin pınarına

Hasret kimseye kalmasın,

Sevdalılar ayrılmasın,

Ben yandım eller yanmasın

Sevdanın aşkın narına, cananıma" 

(Mut yöresi, Der. Musa Eroğlu)

***

Gidin Turnalar Gidin

"Gidin turnalar gidin

Yarime selâm edin

Yarim uykuda ise

Uykusun haram edin

Turnalar hey

Aman aman alli

Al dudaklar ballı

Yeşil de Bursa Şallı

Zeytin gözlü turnalar hey

Şu dağlar gürgen meşe

Güneşe gel güneşe

Senin yarin gül ise

Benimki mor menevşe

Turnalar hey

Aman aman alli

Al dudaklar ballı

Yeşil de Bursa Şallı

Zeytin gözlü turnalar hey" 

(Anonim Halk Türküsü)

***

Yüce Dağ Başında Uçan Turnalar

"Yüce dağ başında uçan turnalar

Var mı sizin vatanınız eliniz

Bir selâm var göndereyim yarime

Bizim köye uğrar ise yolunuz

Turnam geçerseniz dostun elinden

Gurbet elde kimse sormaz halimden

Bir selâm söyleyin benim dilimden

Nazlı yare uğrar ise yolunuz

Giderseniz karlı dağın ardına

Selâm söyle aslanına kurduna

Kimseler konmasın yayla yurduna

Nazlı yare böyle söylen turnalar. 

(Gaziantep Yöresi, Kaynak: H. Kırmızıgül)

***

Turnam Gidersen Mardine

"Turnam gidersen Mardine

Turnam yare selâm söyle

Karlı dağların ardına

Turnam yare selâm söyle

Turnam gidersen aktaşa

Karlı dağlar aşa aşa

Hem kavime hem kardaşa

Turnam yare selâm söyle" 

(Mardin- Anonim)

***

Turnam Gider Olsan Bizim Ellere

Turnam gider olsan bizim ellere

Vezir Ardahan'dan göçtü diyesin

Karşı geldi Kızılbaşın Hanları

Çıldır'da da döğüş oldu diyesin

Al kana boyandı Çıldır dağları

Gaziler diktiler... tuğları

Gözü kanlı Diyarbekir beyleri

Din yoluna şehit düştü diyesin

Çamur dize çıktı kan ile yaştan

Atlar dalmaz oldu serilen leşten

Kaleler yığıldı kesilen baştan

Ak gövdeler kana battı diyesin

İki alay bir araya gelince

Ara yere çarkacılar girince

Beş bin beş yüz belli atlı ölünce

Tokmak Han da kaçtı gitti diyesin

Haberimiz etsin dosta varanlar

Varıp dostun didarını görenler

Şahin şahin paşaları soranlar

Din uğruna şehit düştü desinler 

(Hayali)

***

Yüce Dağlardan Turna

"Yüce yüce dağlardan mı gelirsin

Hayır mı gök turnam yardan ne haber

Benim sevdiğimi sen de bilirsin

Hayır mı gök turnam yardan ne haber?

Koyuverin ben yarime varayım

Muradıma maksuduma ereyim

Sen bilmezsen ağ kuğudan sorayım

Hayır mı gök turnam yardan ne haber?

Benim yarim kıya kıya bakınır

Ak ellere al kınalar yakınır

O da senin gibi güller sokunur

Hayır mı gök turnam yardan ne haber?

Benim yarim gezişinden bellidir

Ak elleri deste deste güllüdür

İbrişim kuşaklı ince bellidir

Hayır mı gök turnam yardan ne haber?

Pir Sultan Abdal'ım güllerin beştir

Yarimden ayrıldım günlerim hiçtir

Kılavuzun birdir katarın kaçtır

Hayır mı gök turnam yardan ne haber?" 

(Pir Sultan Abdal)

***

Turnam Gelir Bizim Elden

Turnam gelir bizim elden

Yeni kalkmış ağır gülden

N'olur konuş bizim dilden

Üç telli dört telli beş telli turnam

Sen olmaz isen buralarda durmam

Sen olmaz isen ben sensiz olmam

Turnam hey turnam hey yaralı turnam

O Karalı Gözler Haralı Turnam

Turnam arşta pervaz ile

İn düzgünüm tavaf eyle

N'olur aşkı dilden söyle

Üç telli dört telli beş telli turnam

Sen olmaz isen buralarda durmam

Sen olmaz isen ben sensiz olmam

Turnam hey turnam hey yaralı turnam

O Karalı Gözler Haralı Turnam

Sulari'yi avcı sanma

Sakin kara taşa konma

Bizim yaylalardan inme

Üç telli dört telli beş telli turnam

Sen olmaz isen buralarda durmam

Sen olmaz isen ben sensiz olmam

Turnam hey turnam hey yaralı turnam

O Karalı Gözler Haralı Turnam

(Aşık Davut Sulari)

***

Bir Çift Turna

Bir çift turna geldi Kars illerinden

Öter garip garip bizim ellerde

Evrilir çevrilir göle konmaya

Korkar ki avcı var göllerde

Sakın hey sevdiğim uğrun kışıdır

Yağmur yağar çığaların üşüdür

Konup göçmek erenlerin işidir

Konup göç ki söylenesin dillerde

Eşinden mi ayrıldın nedir firkatin

Çık yıldız dağına bir semah tutun

Orda bir sultan var ervah-ı zatın

O seni geçirir coşkun sellerde

Varıp da sılaya çıkarsan böyle

Kötülük gördüysen iyiliğim söyle

Derdim çoktur halim dosta arz eyle

Benim gibi olmuş var mı kullarda" 

(Anonim)

***

Katar Katar Olmuş Gelen Turnalar

Katar katar olmuş gelen turnalar

Şu halime, şu gönlüme bak benim

Şahin pençe vurdu, tüyüm ağarttı

Kanadıma bir ok vurdu berk benim

Gökyüzünde turnam bölüktür bölük

Ayrılık elinden ciğerim delik

Önü muhabbet de sonu ayrılık

Depreştirmen, eski yaram çok benim

Gittim gurbet ile geri gelinmez

Kim ölüp de kim kaldığı bilinmez

Ölsem gurbet ilde gözüm yumulmaz

Anam, atam bir ağlarım yok benim

Karac'oglan der ki, bre erenler

Ben gidiyom, mamur olsun örenler

Kavim, kardaş, konuştuğum yarenler

Soyundurup, çıracığım yok benim 

(Karacaoğlan)

***

Turnam Gelir Katar Katar

Turnam gelir katar katar

Kanadın boynuna atar

Seher ile bir kuş öter

Ötüşü gül dalında olur

Kır-atın sarı donlusu

Yiğidin gözü kanlısı

Güzelin göğsü benlisi

O da Aydın ilinde olur

Kederlenme deli gönül

Yiğide hürmetler olur

Namlı namlı kar istersen

O da Çiçekdağında olur

Dadal'ım ben yoktur malım

Her sözlerim Hakk'a malum

Allah'ın sevdiği kulum

Sevdiceğim yanımdaolur 

(Dadaloğlu)

***

Turnam Gelir Çizin Çizin

Turnam gelir çizin çizin

Kanadı boynundan uzun

Turnam gelir yazın güzün

Bizim göllere inin turnalar

Turnamın kanadı eğri

Böyle midir yarin ahdi

Geldi serilmenin vakti

Bizim çöllere inin turnalar

Turnam gelir yata kalka

İbiğinde altın halka

Gel bizim çöllerde çalka

Bizim illere inin turnalar 

(Anonim)

***

Gitme Turnam Vuracaklar

Gitme turnam bizim elden

Dön gel Allah'ın seversen

Ayrılık ölümden beter

Dön gel Allah'ın seversen

Gitme turnam vuracaklar

Kanadını kıracaklar

Seni yarsız koyacaklar

İkrar verdim dönülür mü?

Kalbi hain görülür mü?

Yarsız devran sürülür mü?

Dön gel Allah'ın seversen. 

(Adıyaman, Anonim)

***

Turnamın Kanadı Yeşil

Turnamın kanadı yeşil

Suya iner hışır hışır

Sevdiğim başa yaraşır

Yeridi turnam yeridi

Tumamın kanadı sarı

Ben eylerim ah ü zarı

Sende mi yitirdin yarı

Yeridi turnam yeridi

***

Gitme Turnam Yollar Iraktır

Gitme turnam gitme yollar ıraktır

Şu halıma şu gönlüme bak benim

Şu yabancı eller bana duraktır

O yar vurdu bu sineme ok benim

Turnam gökyüzünde bölüktür bölük

Ayrılık elinden yürektir yanık

Önü muhabbettir sonu ayrılık

Tazeleme eski yaram çok benim

Geldim gurbet ele geri dönülmez

Kim öldüğü kim kaldığı bilinmez

Ölsem gurbet elde gözüm yumulmaz

Anam bacım bir ağlarım yok benim 

(Kaynak: Muzaffer Şahin)(14)

İSLAMİYET ÖNCESİ ESKİ TÜRK KÜLTÜR VE İNANCI İLE TÜRK ALEVI BEKTAŞİ KÜLTÜRÜ ARASINDAKİ BENZERLİKLER:

Toplum hayatında tarihsel süreklilik vardır. Bu sebeple, toplumun dünü ve bugünü bağlantılı olmaktadır. Din de sosyal bir mesele olduğundan, bu şekilde değerlendirilmesi gerekmektedir. Türk kültürünü incelediğimizde, Eski Türkler ve günümüz Türklerinde bazı dinî benzerlikler görebilmekteyiz. 

Eski Türk dini, tek Tanrılı bir din olan Gök Tanrı inancına dayanmaktaydı. Bu inançta ruhanî adam olan Şaman, cennet-cehennem inancı ve bazı ölüm-kurban gelenekleri vardı. Bunlar bazı Alevi-Bektaşi anlayışlarına benzemektedir. Bu benzerliklerden bazıları ruhanî liderler olan dede-babalar, bazı görevli insanların bir hayvan şekline girmesi ve bazı dinî ayinler şeklindedir. 

 Eski Türklerde, yeryüzünde sürdürülen hayata göre ruhların alacağı iki şekil bulunmaktaydı. Bunlar; iyi ve kötü ruhlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Bahsedilen iyi ruhlar gökyüzünün en yüksek katı olan uçmağda (yani cennette) ikamet eder ve Tanrı ile insan arasında şefaatçi olurlar. İnsanlar, doğrudan Tengri'ye yalvarmak yerine uçmağa varmış ataların ruhları aracılığıyla isteklerini bildirirler. Bu dileklerin iletilmesi gücüne ise, ancak olağanüstü yetenekleri bulunduğuna inanılan Şamanlar, kılık değiştirerek herhangi bir şeyin şekline (donuna) girmektedir. Eski Türk inanışına göre şekil değiştirmeleri genellikle üstün bir güç (yerine göre Allah, sihirbaz, cadı, evliya) tarafından gerçekleştirilmektedir. 

Bunu yaparken iki türlü sebepten yola çıkılmaktadır: İyiliğe karşı mükâfat ve kötülüğe ceza. Şamanlar ve halk kahramanları gibi üstün nitelikli kişilerin kendileri de öldüğünde insan, kuş şekline girerek uçmağa ulaştıklarına inanılmaktaydı. 

Efsanelerde yerini bulan bu anlayışa göre, Yesevi ve çırakları kuş şekline bürünerek uçabilmektedir. XIII yy.daki İlhanlı Sarayı'nda büyük bir tesire sahip olan Türk mutasavvıfı Barak Baba, Arap yazarlarının ifadesine göre Altaylı kam ve Kırgızlıların baksısının aynısı görünümündedir.Alevi-Bektaşî kültürü ile İslâmiyet'ten önceki Türklerin inanışları arasındaki bir başka benzerlik noktası, kurbanlı ayin, tören ve şölenlerle Cem Ayininin birbirlerini çağrıştırıyor olmasıdır. 

Eski Türkler, dinî ve sosyal sistemlerinin bir gereği olarak, her vesile ile toplantılar, şölenler, toylar, ziyafetler düzenler; burada yer, içer, eğlenir veya yas ederlerdi. Bu gibi etkinlikler çok büyük bir oranda sosyal dayanışmanın sağlayıcısı olurlardı. Oğuz Kağan Destanı'na, Dede Korkut Hikâyelerine, tarihin kayıtlarına bakıldığında; şölenler, toylar ile bir arada toplantıların yapıldığı görülebilir. 

Bu tür toplantılar, tarihin eski dönemlerinden günümüze kadar benzer şekilde devam edegelmiştir. Kesilen kurbanlar için yapılan törenler (yuğ) ve yenilen yemekler yanında, bol miktarda içki içilir ve raks (semah) edilirdi.

Ethem Ruhi Fığlalı, atalara kurban kesmek için mukaddes yerlere gidilmesinin din tarihçileri tarafından İslâmiyet'teki hac ibadetine benzetildiğini ifade etmektedir. Fığlalı bundan sonra şu bilgileri vermektedir: Asya Hunları, yılın ilk ayında Tan-hu'nun sarayında ve ilkbaharda (5. ayda -bizim takvimde Haziran-) Lung Çengde (Ongin Nehri Bölgesi) Gök Türkler ve Uygurlar yine aynı ayda Tamir Irmağı kaynağında ve Hunlar sonbaharda Tai-lin'de Gök Tanrı'ya, atalara, tabiat kuvvetlerine at ve koyun kurban ederlerdi. Çin yıllıklarında Vuhuanların yaktıkları öküz ve koyunları atalarına kurban ettikleri belirtilmektedir. Slav-öncesi Bulgarların her kabilesi, atalarına hürmetlerinin bir gereği olarak, büyüklerinin önderliğinde kurban sunma törenleri yapmaktaydılar. Bu toplantılarda devlet erkânı konumlarına göre sıralanır ve kurbandan üzerine düşen payı üleşirlerdi (bölüşürlerdi). 

Bahsedilen bölüşüm esasının Anadolu'daki Alevilerin Cem Ayinlerinde de geçerli olduğunu araştırmacılar tespit etmiştir. Türkiye'deki Alevî ve Bektaşîler, atalarının usûl ve erkânına İslâmi bir cila katmışlardır. Orta Asya'daki kansız kurbana Alevi-Bektaşîler Dolu-tolu demişlerdir. Saçı niyetine, ibadet niyetine bu merasimlerde içki içilmektedir. Toplantıya kadın ve çocuklar da katılabilirler ve yaşlarına, mevkilerine göre yerlerini alarak ayine iştirak ederler. Her ikisinde de usûl ve erkân aynıdır, fakat Eski Türklerde içki olarak içilen kımızın yerini Anadolu'da rakı almıştır. Bir de Tanrı'ya dolu sunan kamin yerini Müslüman oluşu sebebiyle velilik mertebesine erişmiş olan dede almıştır. Ayrıca dolu içilirken dua olarak gülbanklar okunmaktadır.

Eski Türkler, Gök Tanrı çağında tabiat ruhlarına yer-su (yer-sub, yer-suv) de- mekteydiler. Orhun Abideleri ve İslâmiyet öncesi Oğuz Kağan Destanında da rastlanılan yer-su (yer-sub) kültü, Gök Tanrı inancı ile Türk Aleviliği arasındaki benzerliklerden bir başkasını ifade etmektedir. 

Eski dönem Türkleri, tabiatta iki zıt kuvvet (ışık ile karanlık) arasında insanoğlunun bulunduğu şeklinde sistemli bir inanca sahipti. Bu inanışa göre iki zit kuvvetten birincisi yeryüzüne ışık ve iyilik saçan tabii bir kuvvet olup gökyüzünde bulunmaktaydı. Yeryüzünü ışıtan ve ısıtan güneş, gece karanlığını aydınlatıp soğuğu- nu ısıtan ay ve yıldızlar bu inanca göre tabii güçleri temsil etmektedir. Arşın soğuk ve karanlığı üzerinde bulunup kötülük ve ölümün kaynağı olan ikinci güç de gökyüzünün derinliklerinde bulunmaktadır. İyiliğin ve kötülüğün kaynağı olan bu iki zit kuvvetin çatışmasıyla (bu inanca göre) üçüncü bir kuvvet doğmaktadır ki, buna yer-su (yer-sub) adı verilmektedir. 

Yer-su kültü, dağ, orman ve su kültlerine ayrılır. Bunlar Gök Türk Yazıtlarında iduk yir sub (kutlu yer-su) olarak yazılmaktadır. Bu tabir yer-suv şekliyle Uygurlarda da vardır. Yer-sular kutsal (iduk) sayılmaktaydı.Bahsedilen bu iduk (kutsal) yerlerde Gök Tanrı'ya kurban kesilirdi. Bu anlayışlar, Anadolu'da Alevî ve Sünnî yerlerde Gök Tanrı'ya kurban kesilirdi. Bu anlayışlar, Anadolu'da Alevî ve Sünnî Türkmenlerde, İslâmiyet öncesi akideler, evliya ve veli şekillerine döndürülerek devam ettirilmiştir. Telli Baba, Tezveren Dede, Dumlu Baba, Hasan Baba, Ak Ba- ba, Çoban Dede vb gibi on binlerle ifade edilen yatırların bulunması, bu bakımdan anlamlıdır. 

Netice itibarıyla yukarıda ayrıntılı olarak açıklandığı gibi Türk Aleviliği, pek çok bakımdan kendine özgü bir karaktere sahiptir. Türk kültürünün geçmişindeki bazı inanç ve kültürel değerlerle doğrudan ilgisi olan Alevi-Bektaşî geleneğini dünyadaki başka akımlarla ilişkilendirmek, her şeyden önce Türk tarihi, Türk sosyolojisi ve tabii ki Türk kültürüne haksızlık yapmak olur.(15)

Türkler Talas Savaşı (751)'ndan sonra Müslümanlığı seçmeye başladılar, fakat eski dinlerinden de bazı yönleri muhafaza ettiler. Anadolu Müslümanlığı içinde bazı mezhepler, tarikatlar ve yaşam tarzları bulunmaktadır. Alevilik bunlardan birisidir. Sünni Müslümanlardan farklı olarak, Aleviler İslam içindeki Arap etkisini kabul etmemişlerdir. 

Aleviler eski Orta Asya dinlerindeki bazı âdetleri İslamiyet içine katmışlardır. Sonuç olarak Alevilik ile Eski Türk dini ve Şamanizm arasında sıkı bir ilişki olduğu söylenebilir.

Anadolu'ya akın akın gelen, eski inançlarına bağlı, özgür düşünceli, şeriatın katı kurallarına karşı tepkili göçebe topluluklarının önderleri, halen Şamanlıktan kopmamış Türkistan ve Horasan Erenleri idi. İşte Türk-İslam tarihinin ilk heterodoks akınları ve tarikatlarını meydana getiren bu yüce insanlardır. Barak Baba, Baba İlyas, Baba İshak, Geyikli Baba, Hacı Bektaş ve Saru Saltuk gibi Alp Erenler, Türk tasavvuf tarihinde yeri ve önemi yeterince takdir edilmemiş ululardır. 

Şamanist inanıştaki Kam ile Alevi-Kızılbaş-Bektaşi inanışındaki dede ve baba kavramları arasında şaşılacak derece benzerlikler vardır. Bunlardan bazıları şunlardır: 

a. Kamlık ve dedelik soydan gelen bir özelliktir. Sonradan kam veya dede olunamaz. Kam ve dede sülalesinin çocukları arasından uygun olanlar bu görevi devam ettirir. 

b. Kamlar ve dedeler dinî ibadetler esnasında benzer tören kıyafetleri giyer. 

c. Aleviler sadece dede önünde secde ederler. Eski Türkler ise sadece kam önünde secde ederlerdi. 

Şamanlık ve cem törenleri arasındaki bazı benzerlikler şunlardır: 

a. Töreni yöneten dinî önder bir posta oturur. Şamanlar tören sırasında posta oturduğu gibi, dedeler de maddi değerinden ziyade temsil ettiği makam kutsal olan posta oturarak töreni yönetir. 

b. Kurban kesilmeden önce, şaman ve dede hiç bir dinî tören aşaması gerçekleştirmez. 

c. Kadınlar ve çocuklar da, törenlerde erkekler ile bir arada bulunur. Kaç-göç olmaz. 

d. Şaman törenlerinde "arakı" (yani bildiğimiz rakı), cemlerde ise "dem" veya "dolu" niyeti ile rakı (nadiren şarap) içilir. 

e. Şamanlar evin içine üç kere arakı, dedeler canların üstüne "Saka suyu" saçar. 

f. Şaman törenlerinde Şaman Dansı, cemlerde semah vazgeçilmez öğelerdir.' 

g. Şaman törenlerinde davul, cemlerde saz veya bağlama vazgeçilmez çalgı aletleridir. 

h. Şaman törenlerinde ateş yakmak ve sürekli canlı tutmak, cemlerde ise çerağ (mum veya kandil) yakmak vazgeçilmez öğelerdir. Şaman törenleri ve cemler gece vakti, kapalı mekânlarda yapılır. 

Alevi-Kızılbaş-Bektaşilerdeki Şamanist kalıntılara ilk dikkat çekenler Fuat Köprülü ve Besim Atalay olmuştur. Köprülü; kuş inanışları ve Bektaşi velilerin kuş görünüşü altında kerametleri ve taş inanışları, su kaynaklarının kutsallığı, sakal kesmek ve sarkık bıyıklar bırakmak gibi noktalara dikkat etmiştir. Ayin-i Cem ve Şaman törenleri arasındaki ilişkilere de işaret etmiştir. Ayrıca törensel şarkılar ve oyunlar, alkol ve uyuşturucu kullanmalar, kurban kesimleri, kadınların merasimlere serbestçe katılmaları, Alevi dedeleri ile Şamanların ağızdan ağza dolaşan çok zengin halk şiirinin ve sözlü halk geleneğinin taşıyıcıları olmaları gibi ortak noktalar da çok önemlidir.

Türkler büyük topluluklar hâlinde İslamiyet'i kabul etmişlerdir; Fakat köy, kasaba ve şehirlerde oturan Türkler, İslamiyet'in gereklerini titizlikle yerine getirirken, göçebe olarak yaşayan bazı kabileler İslamiyet'i şeklen kabul etmiştir. Kendi asıl dinlerinin birçok âdet ve geleneğini yeni dinlerine uydurmaya gayret etmiştir. 

Örneğin göçebe Türkler günün her saatinde erkek ve kadın bir arada bulunmuştur. Aralarında Anadolu tabiri ile kaç-göç, yani haremlik-selamlık uygulaması olmamıştır. İslamiyet'in haremlik-selamlık uygulaması ve "nikâh düşmeyen kadınlarla erkeklerin birbirlerini mahrem olması" uygulaması göçebe Türklere çok ters gelmiştir. Türkler daha önce ibadetlerini müzik ve dans eşliğinde yapmıştır. İslamiyet'in bu konuda getirdiği yeni kurallar da onlara zor gelmiştir. Bu yüzden bazıları eski dinî inanış ve ibadet şekillerini muhafaza etmeyi tercih etmiştir. 

Anadolu'ya Orta Asya Türklerinin akın akın geldiği dönemlerde kurulan Yeseviyye, Safeviyye, Bektaşiyye, Haydariyye, Bayramiyye gibi tarikatların, Eski Türklerden inançlarından kalma birçok benzer yanları vardır. Başlangıçta eski Türk inanç, yaşam ve törelerini koruyan bu heterodoks yapıdaki tarikatlar; ocak, dedelik, Ayin-i Cem'de yapılan toplu, içkili, kadınlı erkekli semahları hep eski Türk Kültüründen almıştır. 

Eski Türklerin Gök Tanrı (Gök-Tengri) dönemindeki ocak kültü, beylik kurumu, şaman merasimleri sırasında dairevi şekilde oturup, içki içme ve Şaman danslarına bakıldığında, aradaki benzerlikler açıkça görülecektir. Eski Türklerde, İslamiyet'e girmeden önce çok yaygın olarak, evli çiftlerin katıldığı ve çok sıkı disiplin kuralları içinde cereyan eden, kımız içilen dinî törenler bulunmaktaydı. Eski Türklerin bu âdeti, Aşağı Türkistan yani Maveraünnehir'de göçebe Türkmenler aracılığı ile Yeseviliğe sokulmuştur. Daha sonra Yesevilik yolu ile Anadolu'ya gelen bu içkili ve kadınlı dinî tören âdeti, Babai çevrelerinde uygulanmaya başlanmıştır.”

Şamanizm ile Alevilik karşılaştırılırsa, Şamanizmin'in en önemli tanrısı Ülgen Ata'dır. Ülgen Ata'nın Alevilerde karşılığı Hz. Ali'dir. Ülgen Ata'nın oğulları ve yardımcıları, Hz. Ali'nin oğulları ve 12 imamı temsil eder. Selman ve Kamber gibi Hz. Ali'nin yardımcıları, Ülgen Ata'nın yardımcıları yerine geçmiştir. Gök Tanrılardan olan Sarı Kızlar, Alevi-Kızılbaş-Bektaşilerde aynen bugüne kadar korunmuştur. Edremit'teki Sarı Kız Tepesi gibi yerler, Anadolu'da birçok yerde bulunmaktadır. Büyük Tanrı Ülgen'in dört âdet yardımcısı vardır: Yayık, Suyla, Karlık ve Utkucu. Bunların dördü de İyi Tanrılar grubundandır. Yayık, Şaman ayini sırasında gökyüzüne çıkmaya çalışan "kam "a rehberlik eder. Yani 12 hizmetteki "rehber"in görevini yapar. Suyla bu esnada gözcülük yapar ki, 12 hizmetteki "gözcü" görevlisine karşılık gelmektedir. Utukçu ise Tanrı Ülgen'e kurban sunmakla görevlidir. Bu da 12 hizmetteki “kurbancı” görevlisine denk düşer. Ayin sırasında "saçı" olarak "arakı" (rakı) kullanılır. Rakı, kurbanın canını göklere götürürken uygulanır. Bu bir çeşit kansız kurbandır. Cem ayini esnasında rakı (dem/dolu) içme geleneği de buradan kaynaklanır. Şaman inanışında yer alan Ak Kızlar, Umay, Ana Maygıl, Ak Ene ve Ayzıt gibi varlıklar, cem ayininde yer alan bacılardır. Şaman ayinlerinde kurban kesilmeden hiçbir uygulamaya geçilmez. 

Şamanlarda ve Alevilerde ocağa ve ateşe tükürülmez. Ocaktaki ateş söndürülmez. Ocağa bakarken esneyen insan çarpılır. Çünkü ocakta "ocak anası" vardır ve kendisine saygı gösterilmesini bekler. 

Alevilerde dede soyundan olanlar eğer aynı ocağa mensup iseler, birbirleri ile evlenemezler. Bu uygulama Şamanlarda da vardır. Şamanlarda da aynı boya mensup olanlar birbirleri ile evlenemezler.

Burada Alevilikteki ocağın yerini, Şamanlıkta boy almıştır. Erkânda kullanılan değnek ile talibin ikrar vereceği zaman boynuna takılan ve Horasan'dan gelen ip, Şamanlıktan kalmadır. Babürname'de "Boynuna ip taktı ve Tanrı'ya şükretti" denmektedir. Senelik merasim, kurban ve yoğ bugün de yapılmaktadır. Tahtacılar cenazeye giderken, cenazenin arkasından "Yoğ, yoğ" diye bağırmaktadırlar. 

Özbek saraylarında kımız içme törenlerinde hizmet eden görevliler arasında "pervaneci" isminde bir görevli bulunur. Yine Buryatlarda şamanın ayini sırasında, şamanın göğe çıkışını temsil eden törende, bir huş (kayın) ağacı, göğe giden yolun girişini temsil eder. Buna "udeşi burhan" yani "kapı muhafızı, kapı ilahı" denir. Alevilikte uygulanan cemlerde 12 hizmetliden birinin adı "kapı muhafızı, kapı ilahı'dır. Altay Türklerinde, Tanrı Ülgen için yapılan kurban töreninde şaman, tanrılara yalvarır ve merasimin başında "kapı ruhu'na başvurarak, tören sırasında rahatsız edilmemesini, kurban kesme işleminin hayırlı bir şekilde neticelenmesini ister.

Buryatlarda her yıl "manevi temizlenme töreni" yapılır. Bu tören, Alevilerin “görgü cemi'ne benzer. Şaman kamı ve oğulları üç ayrı pınardan su getirir. Bunu bir kazana boşaltır. Kekik, ardıç yaprağı, çam kabuğu ve kurban kesilecek tekenin kulağından birkaç tane kıl aynı kazana atılır. Su kaynatılır, kesilen tekenin birkaç damla kanı suyun içine akıtılır. Manevi temizlenme için kullanılan bu suya "Tarasun" denir. Belli işlemlerden sonra manevi temizlenme işlemi tamamlanmış olur. Cemlerde ferraş (süpürgeci)'ın kullandığı süpürge ile Tarasun'daki manevi temizlenme sırasında kullanılan süpürge birbirlerine çok benzer. 

Buryatlarda Şaman kurban keserken, 9 tane yardımcısı vardır. Her yardımcının ayrı ayrı görevleri bulunur. Alevilerde ise dede veya babanın 11 yardımcısı vardır. Pir, mürşit ve rehber makamlarını üst seviyede hizmetler olarak ayırınca, geriye 9 hizmetli kalır ki, bu da Buryatlardaki sayının aynısıdır. Tatarlarda kemik kırmak, bir bıçağı veya baltayı ateşe koymak, bir kamçıya dayanmak, yere süt dökmek ve çadırın eşiğine basmak yasaktır. Cemde kesilen kurbanın kemiklerini kırmamak ve kapı eşiğine basmamak gibi yasaklar Alevilerde de uygulanmaktadır." 

Başkırtlar için turna kuşu kutsaldır ve düşmanla savaşırken turnanın kendilerine yardım ettiğine inanırlar. Turna Alevilerde de kutsal sayılmaktadır.

 Dokuz Oğuzlara göre Kayın Ağacı kutsaldır. Kayın Ağacı erkek, Çam Ağacı dişi olarak 5 oğul doğurur. Alevilerde de Kayın Ağacı erkek, Çam Ağacı dişi olarak 5 oğul doğurur. Alevilerde de Kayın Ağacı kutsal olduğu gibi, "tarik değneği" gibi, dinî ayinlerde kullanılan bazı aletler de kayın ağacından yapılırlar. Oğuzlarda 24 boyu bulunduğu için, 24 sayısı kutsal sayılır. Alevilerde de 24 sürek, 24 nakip, 24 masum-u Pâk kavramlarında olduğu gibi, 24 sayısı kutsal sayılardandır. 

Türklerin Müslümanlığa girmeye başladıkları devirlerde, Aşağı Türkistan'daki Aklar ile Azerbaycan'daki Kızıllar arasında, senenin belirli bir gecesinde toplu ayin yapılmakta idi. Eski Türklerde suçu itiraf etmek gereklidir, yoksa fenalık bütün oymağa geçebilir.

Alevilerde de suç işleyenlerin Görgü Cemi'nde itirafta bulunmaları zorunludur. Eski Türkler dört mevsimde gerçekleştirdikleri dinî merasimlerde koyun, horoz, köpek ve domuz olmak üzere dört farklı kurban keserlerdi. Alevilerde de dört mevsimde, dört büyük tören yapılır ve kurban kesilir. Fakat köpek ve domuzun yeri değişmiştir. Fakir aileler bunların yerine rakı ve yumurta kullanır. Anadolu Tahtacılarında cem töreninde içilen içkiye "dolu" adı verilir. Orta Asya Şamanlığında da, Bay Ülgen'e "tolu" adı verilen kansız bir kurban sunulmaktadır.

Tahtacılar "Musahiplik Töreni" sırasında “Tercüman Kurbanı" keser. Bu kurban eski Türklerde uygulanan "tayılga" kurbanına benzer. Tayılga kurbanında at kurban edilir. At, kesmek sureti ile değil, kalbine bıçak sokulmak sureti ile öldürülür. Bu tören akşam vakti uygulandığı için, Tahtacıların Tercüman Kurbanı uygulamasına benzerlik gösterir.

Hem Şamanlıkta hem Alevilerde kurban kesildiği zaman; 

1-Kurban töreni sırasında dualar okunur, 

2-Kurbanın kanı yere akıtılmaz, 

3-Kurbanı sadece görevliler pişirir, başkası yaklaşamaz, 

4-Kurbanı sadece o toplumun üyeleri yiyebilir, 

5-Kurbanın kemikleri kırılmaz. Eklem yerlerinden kesilir. 

6-Kurbanın kemikleri, sakatatı, artıkları ve derisi tenha bir yere gömülür.

Bulgaristan'da yaşayan Amucalarda uygulanan kurban ayini uygulaması, Şamanizm'de yapılan kutsal kurban törenleri ile aynıdır. 

Muğla yöresi Tahtacıları, ölü yıkanıp kefenlendikten sonra, ölünün elbiselerini bir torbaya koyar ve tabutun içine bırakır. Bunun sebebini, öbür dünyadaki ölülerin kendisine "niye elin boş geldin?" diye sormaları ile açıklarlar. Diğer bazı Alevi topluluklarının ölüyü elbisesi ile gömmeleri, yine aynı sebepten kaynaklanmaktadır. Bunlar da yine eski Şaman âdetlerindendir.

Aydın yöresi Tahtacılarında loğusa bir kadın ölürse, mezarı 40 gün açık bırakılır. Bu gelenek, Erzurum yöresindeki bazı Alevilerde de vardır. Bu uygulama, eski Şamanist geleneğinden kalma bir âdettir. Aydın Tahtacıları, loğusayı korumak için bir ip veya beze 20 düğüm atar ve daha sonra bu 20 düğümü tekrar çözerler. Ayrıca loğusanın başına kırmızı bir bez parçası bağlarlar. Böylece loğusayı koruduklarına inanırlar.

Alevilikte düşkünlük cezası vardır. Belirlenmiş bazı ağır suçları işleyen kimseler düşkün sayılır ve toplumdan dışlanır. Moğollarda da benzer âdet vardır. Kurban merasimine aynı kabileden olanlar katılabilir. Ağır suç işleyenler bu kurban merasimine katılamaz. Bir kişiyi kurban merasimine kabul etmemek, o kişiyi kabile topluluğundan kovmakla eşdeğerdir. 

Oğuzlarda zina etmek yoktu. Eğer bu suçu işleyen birisi çıkarsa, onu iki parçaya bölerlerdi. İdil Bulgarlarında erkekler ve kadınlar birbirlerinden kaçmazlardı. Hatta nehirde beraber yıkanırlardı. Buna rağmen zina görülmezdi. Eğer içlerinden birisi zina edecek olursa, yere dört âdet kazık çakıp, ellerini ve ayaklarını bu kazıklara bağlarlar, sonra o erkeği veya kadını boynundan başlayıp, uyluklarına kadar iki parçaya ayırırlardı. Hırsızlık ve oğlancılık yapanları da aynı yöntem ile öldürürlerdi.

Zina, Alevilerde çok ağır bir suçtur. Her ne şekilde olursa olsun, bu suçu işleyen kişi düşkün sayılır. Tahtacılar zina edeni yakmak sureti ile cezalandırırlardı. Mersin Tahtacılarında bir babanın, oğulları tarafından çam ağacına bağlanarak, yakıldığı çok meşhurdur.' İzmir'in Hortuna Köyü'nden ve Karatekeli Yörüklerinden Ahmet Ağa, gençliğinde böyle bir olaya şahit olduğunu aktarmaktadır. Aydın Söke'ye bağlı Sofular Köyü'nde zina yapan bir kadın, çifte tüfek ile vurularak öldürülmüştür. 1970'li yıllarda Aydın'ın Kızılcapınar Köyü'ne seyyar sinema gelir. Alevi köy halkı "çıplak ve öpüşme sahneli filmlerle çoluk-çocuğumuzun ahlâkını bozuyorsunuz. Hiç değilse bunu Ramazan Ayı'nda yapmayın” diyerek, sinemacıları köyden kovar. Yani Eski Türklerde toplumsal ahlak nasıl sağlam ise, Alevilerde de aynı şekilde sağlamdır.(16)

Yukarıda vermiş olduğumuz tarihi ve kültürel bilgiler ışığında; Turna Kuşunun, İslamiyet öncesi eski Türk kültür, inanç ve mitlerinde önemli bir yer tuttuğu, Turna kuşunun hareketlerinden esinlenen Türk Şaman/Kam/Oyuncular ve Turan-Türk Ulusları tarafından yapılan; ritüel, ayin, toy ve kutlamalarda (KUTLAMA: Tanrıdan kut alma törenlerinde) “Turna Oyunu”nun oynandığı, zamanla ve çağlar içerisinde “Turna Oyunu”nun; Piri Türkistan Hoca Ahmed Yesevi Ekolü ile Hacı Bektaşi Veli başta olmak üzere Horasan Erenleri ve Türkmenler tarafından Türkistandan Anadoluya ve Balkanlara taşınarak Türk Alevi Bektaşi kültür ögesi olarak “Turna Semahı” adıyla yaşatıldığı, yine Turna Kuşunun Türk Halk Türküleri ve Alevi Bektaşi nefes,deyiş ve semahlarında; yurt, sıla, göç, ayrılık, hasret, umut, müjde, kut, özlem, aşk, sevgiliye duyulan arzu, erenlik, esenlik, Tanrı aşkı ve Ehli Beyt sevgisi sembolü olarak kullanıldığı açıkça görülmektedir.

Türkolog Fatih Mehmet Yiğit

KAYNAKÇA:

1-Türk Mitolojisi, II.Cild, Sayfa 553, Prof.Dr.Bahaddin Ögel, Türk Tarih Kurumu yayınları, 1995

2-ANADOLU SAHASI TÜRK HALK ŞİİRİNDE TURNA: Bedri ÖZÇELİK,Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 2023, Cilt: 16, Sayı: 43, 1077-1099

3- Türk Tarihinde ve Alevî-Bektaşî İnancında Turna, Mehmet TEMİZKAN Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırma Enstitüsü, İzmir, Türkiye Milli Folklor Dergisi Yıl :2014 Cilt :13 Sayı :101 Sayfa :162-170

4-Orta Asya'dan Anadolu'ya Türk Geleneğinde "Don Değiştirme" Doç. Dr.Mehmet Alparslan Küçük, bilig - Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 94: 97-122. 

5-TÜRK MASALLARINDA KAHRAMANIN VE ŞAMANIN DON DEĞİŞTİRMESİ ARASINDAKİ BENZERLİKLER,Dr. Kadriye TÜRKAN,Hacettepe Üniversitesi,

Türkbilig, 2008/15: 136-154. 

6-Ali Nihanî'nin Manzum Hacı Bektaş-ı Veli Velayetnamesi,

Ankara: Grafiker Yayınları. Sayfa: 172

Konu ile ilgili ayrıca Bakınız:HACI BEKTAŞ VELAYETNAMESİ'NDE TURNA VE TURNA İLAHİSİ "Hazreti Şah'ın Avazı Turna Derler Bir Kuştadır”; Ahmet TAŞĞIN, Öner ATAY, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli

Araştırma Dergisi,Yıl 2019, Sayı: 92, 83-100, 18.12.2020

7-TÜRKLERDE ŞAMANİZM VE OYUN İLİŞKİSİ,Yrd.Doç.Dr.Banu Ayten AKIN,Adıyaman Üniversitesi Devlet Konservatuvarı

8-TÜRKOLOJİ MAKALELERİ,Fatih Mehmet Yiğit, Gece Kitaplığı

9-KARŞILAŞTIRMALI TÜRK LEHÇELERİ SÖZLÜĞÜ,İki Cilt. KÜLTÜR BAKANLIĞI YAYINLARI,1991, TÜRKİYE, AZERBAYCAN, BAŞKURT,KAZAK, KIRGIZ, ÖZBEK, TATAR, TÜRKMEN, UYGUR TÜRKÇELERİ, Sayfa:668-669-902-903

10-Çoruhlu, Y. (1995). Türk Sanatı'nda yırtıcı olmayan kuşların sembolizmi. Türk Dünyası Tarih Dergisi, 102, 53-60.

11-Türk Kam (Şaman) ve Kadın Başlıklarında Kuş Tüyünün Kullanılması, Doç.Dr.Cihad CİHAN,TİDSAD Türk & Islam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8 (31), 104-118.2021.

12-Harner, M. (1999). Şaman'ın yolu. (çev. Asena Atalay). İstanbul: Dharma Yayınları.

13-Türk Halk Türküleri, Derlemeler.

14-TÜRKÜLERDE TURNA, Giyasettin AYTAŞ,Yard.Doç.Dr.,G.Ü. Gazi Eğitim Fak. Türkçe Eğitimi Bölümü

15-Eski Türk Dini Olan Göktanrı İnancı ve Türk Alevîlik-Bektaşîliğinin Benzerlikleri, Mustafa TALAS, TÜRK KÜLTÜRÜ VE HACI BEKTAŞ VELİ ARAŞTIRMA DERGİSİ SAYI 33 BAHAR-MART 2005 

16-ALEVİLİKTE ESKİ TÜRK DİNİ (GÖKTANRI İNANCI) VE ŞAMANİZMİN ETKİLERİ,Dr. Orhan YILMAZ’, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi Cilt:1/Sayı: 4/Aralık/2014 ISSN:2148-2292.